Księgozbiór Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ukształtowany został już w XIX w. darowiznami i nabytkami, które zadecydowały o jego obecnym charakterze i zasobie niemal 350 000 woluminów. Dziś Biblioteka gromadzi i przechowuje, prócz druków nowych, zbiory specjalne, na które składają się rękopisy, stare druki, mapy i atlasy, ikonografia i ekslibrisy.

Druki zwarte nowe i czasopisma

 

Do roku 1964 Biblioteka gromadziła publikacje z wszystkich dziedzin wiedzy,  zaś od 1964 roku – książki z zakresu nauk humanistycznych. Szczególna uwaga skupiana jest na  historii Polski i Europy, historii i teorii literatury polskiej, językoznawstwie indoeuropejskim, prawie, politologii, socjologii, psychologii i nauce o ziemi. Do tego dochodzi bogaty zasób regionaliów oraz literatury słowiańskiej, włącznie z rzadkimi w Polsce dziełami serbołużyckimi, które są gromadzone u nas od XIX wieku.  

Szacunkowy podział druków według dziedzin nauki w procentach:

  • dzieła ogólne, filozofia, religioznawstwo: 10%
  • nauki historyczne: 20%
  • literatura piękna i literaturoznawstwo: 20%
  • językoznawstwo: 7%
  • pozostałe nauki społeczne: 25%
  • inne: 18%

Przybliżony podział druków według języków:                                 

  • w języku polskim: 60%
  • w języku niemieckim: 12%
  • w języku francuskim: 6%
  • w języku angielskim: 5%
  • w języku rosyjskim: 4%
  • w języku łacińskim: 2%
  • w językach słowiańskich  (poza polskim i rosyjskim): 4%
  • w innych językach: 7%

W Bibliotece PTPN przywiązuje się wielką uwagę do gromadzenia dorobku polskiego drukarstwa XIX wieku z ziem wszystkich zaborów. Dzięki temu szczycimy się obecnie posiadaniem jednego z najbogatszych w Polsce księgozbiorów z tego zakresu, aktywnie eksplorowanego przez badaczy z Polski i zagranicy. Wśród druków przechowywanych u nas znajdują się m.in. pozostałości po setkach (!) księgozbiorów istniejących w XIX wieku na ziemiach polskich. Dokumentuje je kartoteka proweniencji zawierająca w sumie 2500 haseł nazwisk i nazw instytucji. Oprócz bogatego zestawu pierwodruków najważniejszych dzieł literatury polskiej XIX w., posiadamy też m.in. około 600 druków ulotnych związanych z wydarzeniami poznańskiej Wiosny Ludów 1848 r., niemal komplet sprawozdań stenograficznych sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy, wiele broszur autorstwa polityków i działaczy społecznych wywodzących się z Wielkopolski i nie tylko, pierwodruki najcelniejszych dzieł literatury polskiej, wydawanych w kraju i na emigracji. Z wieku XIX i z początku wieku XX pochodzi wielki (ponad 470 pozycji) zbiór dysertacji doktorskich Polaków, głównie Wielkopolan studiujących na uniwersytetach obcych. Z lat 1919-1927  pochodzi kolekcja ponad 500 statutów rozmaitych instytucji działających wówczas na ziemiach polskich. Z bogatego zasobu starych czasopism na szczególną uwagę zasługuje m.in. zbiór periodyków wydawanych w Wielkim Księstwie Poznańskim.

Zbiory specjalne

Abraham Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum.

 

1. Rękopisy

Zbiór rękopisów utworzony został przede wszystkim z darów. Pierwszymi nabytkami były Wiersz do legiów polskich Cypriana Godebskiego, rękopis Głosu wolnego wolność ubezpieczającego Stanisława Leszczyńskiego oraz dziesiątki dokumentów pergaminowych klasztorów i kościołów wielkopolskich.

Zbiory rękopiśmienne Biblioteki mają charakter historyczno-literacki, z dużą przewagą rękopisów związanych z Poznaniem i regionem wielkopolskim. Pod względem chronologicznym sięgają one wprawdzie średniowiecza, ale przeważają zdecydowanie rękopisy XIX i XX-wieczne. W 2010 r. Biblioteka liczyła 1564 rękopisy. Wśród cymeliów rękopiśmiennych Biblioteki znajduje się m.in. zielnik „z pól i łąk nadniemeńskich” zebrany przez Elizę Orzeszkową i rękopis pierwszej dwuaktowej wersji Halki Stanisława Moniuszki, z lat 1846-1847. Posiadamy też m.in. kilkaset utworów dramatycznych pisarzy polskich XVIII-XX wieku oraz wiele tekstów szkolnych z wieków od XVI do XVIII. Po II wojnie światowej wpłynęły do Biblioteki m.in. fragmenty archiwów rodzinnych ziemiaństwa wielkopolskiego oraz rękopisy utworów słynnego dramaturga i poety Tadeusza Różewicza. W ostatnim czasie otrzymaliśmy niezwykle cenny zbiór dokumentów dotyczących założenia Akademii Zamoyskiej w 1594 r., księgę z patriotycznymi tekstami literackimi z 1 poł. XIX w., oraz zakupiliśmy bogaty zbiór korespondencji Paula Cazina (1881-1963).

Dyplomy pergaminowe,  wywiezione w czasie okupacji do Niemiec, zostały w 1958 r. zwrócone w liczbie 474 przez Związek Radziecki i dziś znajdują się w zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu.

 

2. Inkunabuły   

Biblioteka posiada 152 inkunabuły. Dominują wśród nich dzieła religijne, pochodzące głównie z oficyn niemieckich i włoskich. Na szczególną uwagę zasługują jednak dzieła z zakresu nauk ścisłych, w tym m.in. Leopoldusa de Austria, De astrorum scientia(Augsburg 1489) z licznymi zapiskami z epoki. W 1995 r. zakupiliśmy z dotacji Urzędu Miejskiego w Poznaniu najznakomitsze rzymskie dzieło o lecznictwie autorstwa Aulusa Corneliusa Celsusa De medicina libri 8 (Wenecja, 1497). Inny inkunabuł wart wspomnienia to obydwie części kazań: De tempore et de sanctis (Strasburg 1494-1495) autorstwa Mikołaja z Błoni, kaznodziei katedry poznańskiej i kapelana biskupa poznańskiego Erazma Ciołka. Większość inkunabułów z naszej Biblioteki ma oryginalne gotyckie oprawy, niekiedy o wysokim poziomie artystycznym; szereg z nich zostało oprawionych w Poznaniu pod koniec XV wieku.

Johannes Regiomontanus, Calendarium, Wenecja 1507.

 

3. Stare druki

Ponad 15 tysięcy starych druków to bogactwo szczególne, gdyż zbiór ten składa się w dużej mierze  z dzieł nabywanych przez mieszkańców Wielkopolski i instytucje działające w tym regionie od schyłku średniowiecza po wiek XVIII. Z tych dzieł m. in. tworzyła się Biblioteka Towarzystwa w XIX wieku. Wiele z nich to podstawowe dla kultury europejskiej dzieła pisarzy i uczonych tamtych czasów, wydawane w ośrodkach drukarskich od Hiszpanii i Portugalii po Rosję.

Z druków XVI-wiecznych Biblioteka przechowuje 1408 dzieł, z których 562 zaliczyliśmy do poloników. Są wśród nich choćby obydwa pierwsze wydania dzieła Mikołaja Kopernika: O obrotach sfer niebieskich (Norymberga 1543 i Bazylea 1566) oraz słynna książka Józefa Strusia O tętnie (Bazylea 1555). Warto też wspomnieć o pierwszej polskiej popularnej encyklopedii lekarsko-przyrodniczej Stefana Falimirza wydanej u Floriana Unglera w Krakowie w 1534 r. Nie brak w naszym zbiorze polskich i obcych edycji dzieła Andrzeja Frycza-Modrzewskiego O naprawie Rzeczypospolitej oraz kronik i historii pisanych przez Macieja z Miechowa, Marcina Bielskiego, Macieja Stryjkowskiego, Aleksandra Gwagnina i innych. Bestsellerowe dzieło Marcina Kromera De origine et rebus  gestis Polonorum posiadamy we wszystkich trzech bazylejskich edycjach.

W drukach PTPN-u reprezentowane są wszystkie oficyny polskie XVI wieku, większość oczywiście pochodzi z tłoczni krakowskich (Kaspra Hochfedera, Jana Hallera, Łazarza Andrysowica, Andrzeja Piotrkowczyka, Macieja Szarffenberga i Mateusza Siebeneichera i in.) ale obecne są też drukarnie z Brześcia Litewskiego (Cyprian Bazylik), Chwastowa (Wereszczyński), Gdańska (Jakub Rhode), Królewca (Jan Daubmann), Legnicy, Łoska (Jan Karcan), Łowicza, Lwowa, Nysy, Pińczowa, Poznania, Torunia, Wilna, Wrocławia i Zamościa.

Z licznych druków obcych epoki Odrodzenia wspomnieć wypada wydanie dzieł św. Cypriana, wyszłe w znakomitej oficynie bazylejskiej Jana Frobena. Biblioteka posiada niezwykle staranne wydanie „Pacis querela” Erazma z  Rotterdamu z 1518 r., drukowane w słynnej weneckiej oficynie Aldusa Manucjusza. Kulturę artystyczną Italii XVI w. reprezentuje u nas cenny zestaw traktatów architektonicznych m.in. Leone B. Albertiego, Pietro Cataneo i Sebastiana Serlio, zarówno w osobnych woluminach jak i w tzw. klocku kilku druków razem oprawionych.

Wśród poloników XVII wieku znajdują się aż trzy egzemplarze Zielnika Szymona Syreniusza (Kraków 1613). W jednym z nich – pochodzącym prawdopodobnie z biblioteki Radziwiłłów w Nieświeżu – wszystkie drzeworyty z przedstawieniami roślin zostały efektownie pokolorowane! Na wzmiankę zasługują także trzy kolejne wydania Oekonomiki ziemiańskiej Jakuba Haura. Spore zainteresowanie budzą dzieła Jana Jonstona (1603-1675), lekarza i przyrodnika zamieszkałego w Szamotułach i Lesznie, w tym słynna Historia naturalis. Jej poszczególne części o ptakach, rybach, czworonogach, wężach i insektach, wydawane w Amsterdamie i we Frankfurcie nad Menem w połowie XVII w. są bogato ilustrowane miedziorytami autorstwa Mateusza Meriana Młodszego. Na półkach bibliotecznych PTPN stoją też amsterdamskie edycje dawnych kronik Froissarda i Commine’a, polonika z oficyny Elzewirów, czy dziełko Andrzeja Rutkowica: Cteticae id est de modis aquirendi z 1650 r., dotyczące polskiego handlu.

Ozdobą zbiorów jest dzieło astronoma gdańskiego Jana Heweliusza: Machinae celestis (Gdańsk 1673), z 35 miedziorytami przedstawiającymi m.in. przyrządy służące do obserwacji nieba, w tym najdłuższy wówczas na świecie teleskop skonstruowany przez samego autora. Do najefektowniejszych poloników nowożytnych z naszych zbiorów należą dwa egzemplarze dzieła Samuela Pufendorfa: De rebus a Carolo Gustavo, upamiętniające kampanie wojenne Karola X Gustawa, w tym Potop.

Z wieku osiemnastego posiada Biblioteka m.in. liczne bogato ilustrowane albumy historyczne, zabytkoznawcze i mitologiczne. Wśród wydawnictw wielotomowych na wzmiankę zasługuje choćby dziesięciotomowa edycja dzieł Erazma z Rotterdamu (Lyon 1703-1706). Francuski bibliograf z początku XIX wieku Jakub Karol Brunet pisał, że jest to najpiękniejsze i najbardziej kompletne wydanie dorobku Erazma. W roku 1991 pozyskaliśmy jeden z nielicznych zachowanych w bibliotekach polskich egzemplarz drugiego wydania  głównego dzieła  Izaaka Newtona: Philosopiae naturalis principia mathematica (Amsterdam 1714). Z poloników wymienić warto m.in. pierwsze pełne wydanie Annales Jana Długosza (Lipsk 1711-1712).

Godny podkreślenia jest fakt przechowywania w zbiorach PTPN licznych druków w artystycznych oprawach z epoki, które pozwalają na prześledzenie sztuki introligatorskiej zwłaszcza na ziemiach polskich. Jako szczególnie cenne jawią się oprawy krakowskie i poznańskie z XVI w., które wykazują silne wpływy renesansu włoskiego. Sporo opraw ozdobiono superekslibrisami; wiele z nich upamiętnia słynne księgozbiory królewskie (Zygmunt August), magnackie (np. Andrzej Opaliński) i biskupie (np. Benedykt Izdbieński). Obecnie realizowany jest program skatalogowania wszystkich polskich superekslibrisów XVI-XVIII w. z naszej Biblioteki.

Samuel von Pufendorf, De rebus a Carolo Gustavo Sveciae rege gestis : commentariorum libri septem elegantissimis tabulis aeneis exornati cum triplici indice, Norymberga 1696.

 

4. Kartografia

Biblioteka gromadziła kartografię od początku swego istnienia i wydała drugi po Mappografii dawnej Polski Edwarda Rastawieckiego (Warszawa 1846) katalog zbiorów kartograficznych w  opracowaniu Edmunda Calliera: Spis map geograficznych w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego (Poznań 1884). E. Callier zebrał kilkadziesiąt atlasów i kilkaset map, z których utworzył dwa ogromne sztuczne atlasy. Jeden z nich pozostał do dziś w zbiorach Biblioteki, z drugiego, po zniszczeniach wojennych, pozostały tylko fragmenty. W okresie międzywojennym do Biblioteki wpłynęły zbiory rodziny Kosińskich z Targowej Górki, gdzie znajdowała się spora liczba dawnych map wojskowych z XIX wieku. Zbiory kartograficzne ucierpiały mocno podczas II wojny światowej. Dziś liczą ponad 400 atlasów od XVI do XX wieku oraz ponad 1400 map, o różnej proweniencji i wartości, w sumie 1822 obiekty.

 

5. Ikonografia

Obecny zbiór ikonograficzny w zasadzie został zgromadzony po II wojnie światowej. Starsze zbiory, w tym 6.246 oryginalnych grafik, Towarzystwo przekazało w okresie międzywojennym w formie bezpłatnego użyczenia do zbiorów ówczesnego Muzeum Wielkopolskiego (dziś Muzeum Narodowe w Poznaniu). Aktualna kolekcja składa się przede wszystkim z albumów z fotografiami dokumentującymi życie kulturalne i naukowe Wielkopolski II połowy XIX wieku i XX wieku. Liczy 710 jednostki, na które nieraz składają się dziesiątki pojedynczych fotografii. Łącznie zawiera około 8500 fotografii oryginalnych, w kopiach oraz druków albumowych, nieliczne oryginalne grafiki i prace rysunkowe. 

Znajduje się tu m. in. 21 fotografii K. Gregera z zaprzysiężenia wojska wielkopolskiego w Poznaniu 21 stycznia 1919 r. oraz z pobytu w Wielkopolsce misji wojskowej  mocarstw sprzymierzonych w maju 1919 r., fotografie dotyczące Polski, zebrane przez emigrację polską w Londynie w latach 1939-1945 (61 fot.), zbiór fotografii Cieszkowskich z Wierzenicy (91 fot.), zbiór fotografii wybitnych Polaków wydany przez zakład Wojciecha Piechowskiego w Warszawie w l. 1880-1882 (19 fot.), zbiór fotografii dokumentujących obchody 100 lecia PTPN w 1957 r. (82 fot.), nagrobki Wielkopolan na d. Cmentarzu Świętomarcińskim z 1958 r. (18 fot.), zdjęcia posłów polskich do sejmu pruskiego z lat 1864-1872 (76 fot.), IV zjazd przyrodników i lekarzy w Poznaniu 1884 (245 zdjęć małoobrazkowych). Z perspektywy badacza stolicy Wielkopolski na szczególną uwagę zasługuje zbiór starych zdjęć przedstawiających budowle Poznania i Wielkopolski.

Klemens XI

 

6. Ekslibrisy

Kolekcja ekslibrisów jest najmłodszym zbiorem w Bibliotece PTPN, założonym w 2002 r. po wejściu do Biblioteki daru prof. Antoniego Gąsiorowskiego: albumu z oryginałami ekslibrisów Stanisława Ostoi-Chrostowskiego (Warszawa 1937) i albumu z kilkunastoma ekslibrisami Witolda Gawęckiego (Warszawa 1939). Od niedawna zintensyfikowano gromadzenie tej dziedziny grafiki integralnie związanej z książką. Bodźcem ku temu stało się otrzymanie od dra Norberta Zawiszy doborowego zbioru prawie 100 ekslibrisów polskich i europejskich od XVII do pocz. XIX w.. Obecnie koncentrujemy się na gromadzeniu ekslibrisów wyłącznie o dużej wartości historycznej lub artystycznej oraz na dorobku twórców ekslibrisu związanych z Poznaniem i Wielkopolską. W ostatnim czasie nabyliśmy m.in. kompletną spuściznę ekslibrisową Andrzeja Kandziory z Poznania, włącznie z odbitkami próbnymi, wariantami dzieł i szkicami do nich. Cennym nabytkiem stał się też komplet szkiców, odbitek i matryc do ekslibrisów autorstwa Stanisława Mrowińskiego – znanego głównie z przyrodniczych ilustracji książkowych – wraz z cennymi pamiętnikami artysty